Weerbaar maken klinkt pathetisch. “als het zo makkelijk zou zijn”. Net zoals dichten zo makkelijk zou zijn? Het aardige is dat van dichters en kunstenaars leer dat je je ratio even kunt uitschakelen en “tussen de dichtregels” een nieuwe werkelijkheid kunt ervaren. En kunt ontdekken dat een ander er een nieuwe werkelijkheid aan kan toevoegen.
Ik kreeg gister de dichtbundel van Herman de Coninck cadeau. Met een pracht van een titel in grafisch ontwerp: Geef me wat ik had / Geef me nu eindelijk wat altijd al had (2009) Ik lees in zijn eerste gedicht:
En even sterk zijn hier de dichters
Hun stevige beelden bewerken de realiteit
als boeren op het land
een hele werkelijkheid kunnen zij
in hun armen dragen.
Hoeveel werkelijkheden tovert Herman hier in zijn taal? Laat ik zo zeggen, iets meer dan ik mijn ratio kan voortbrengen.
Van Jeannine van Bree kreeg ik een zomeravondleestip: Lees Synchroniteit van Joseph Laworski. In een interview riep hij in 2010 al mensen op breder te leren kijken en dienend leiderschap te leren uitoefenen. In een interview zei hij in 2010 https://www.youtube.com/watch?v=l46RerlI5V0
Eerder dit jaar zag ik een documentaire op Omrop Fryslan. Kunstenaar en strategisch denker Oeds Westerhof (“Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa 2018) vatte zijn Bergrede van het vlakke land samen. In het Fries, dus ik heb aan Oeds gevraagd een vertaling te toetsen, die ik van mijn zus en zwager uit Friesland kreeg aangereikt. De geautoriseerde vertaling luidt:
De Bergrede van het Vlakke land Oeds Westerhof (gepubliceerd op vrijdag 15 mei 2020)
Bron: https://www.demoanne.nl/de-berchrede-fan-oeds-westerhof/
Lieve mensen,
De vlinder is een vleermuis geworden. Als een orkaan vliegt het coronavirus over de wereld. Wie gezond is wordt ziek, wie zwak is gaat dood. Dat geldt voor mensen en evengoed ook voor bedrijven. Het zijn onzekere tijden voor iedereen, behalve dan voor onheilsprofeten, wonderdokters, predikers van het eind der tijden, cynici, utopisten en andere zelf gekroonde koningen van de zekerheid.
Betekenis van Corona?
Ik weet niet wat deze coronacrisis voor ons betekenen zal. Ik heb een crisis van deze omvang nog nooit meegemaakt. Mijn gevoel komt het dichtst bij de tijd van Tsjernobyl en de uitbraak van aids. Dat waren ook van die onzichtbare monsters. De internationale spanning lijkt wat meer op die van 9-11, terwijl de economische paniek wat meer aan de bankencrisis doet denken. Eigenlijk komen al die dingen samen in de coronacrisis. Hoe het zal gaan, dat weten we niet, maar we zijn in gevaar.
Mensen reageren verschillend op gevaar. Sommigen gaan de strijd aan, ze hamsteren toiletpapier of twitteren hun vingers blauw. Sommigen schuilen bij elkaar, ze zingen samen op een balkon of klappen voor de zorg, sommigen vluchten, deze keer naar binnen, en sommigen bevriezen, ze doen zo veel mogelijk wat ze anders ook doen. Die reacties kun je niet veranderen, die komen uit diep instinct. Hoogstens kun je de emoties een beetje tot bedaren brengen, met zalvende woorden van koning, regering en mensen met verstand van zaken. Voor de meesten van ons, zal deze crisis verlies betekenen: liefde, familie, vrienden, werk, bedrijf, huis of dagelijks leven. In zulke tijden helpt het mij altijd me bewust te zijn van de 5 vaste fasen van rouw, waar je eigenlijk altijd doorheen moet als je verlies te verwerken hebt: we negeren de situatie (het is maar een griep) – worden boos (de regering heeft te laat ingegrepen) – we scharrelen wat (laat ons een anderhalvemetereconomie proberen) – zijn verslagen (het wordt nooit meer zoals het was) – en dan accepteren we de nieuwe situatie en beginnen weer.
Rouwproces en complexiteit
Wie zich bewust is van het rouwproces en stil staat bij zijn gevoel in de verschillende fasen, voelt in de regel minder pijn. Er zijn veel families en bedrijven waar het verlies al gevoeld wordt, maar voor de meeste moet het dieptepunt nog komen. Deze crisis is meer dan een tegenslag. Dit virus grijpt in op alle lagen van het complexe systeem dat wij ons dagelijks leven noemen: zorg, onderwijs, bedrijven, landbouw, internationale politiek, sociale verhoudingen, cultuur en kapitaal.
Het belangrijkste kenmerk van elk complex systeem, dus ook van onze maatschappij, is dat het uit zijn aard te complex is om in een model te vangen. Je kunt het domweg niet overzien, met geen enkel wetenschappelijk model. Dat betekent dat van geen enkele ingreep in dat systeem te voorspellen is wat het effect zal zijn. Hoe goed een aanpak ook doordacht is, met de beste intenties, de nieuwste kennis, alle beschikbare middelen en een kritische dialoog, het blijft geknoei in de marge van het systeem. Mij stelt dat gerust. Want dat betekent dat ik het met elke aanpak, hoe slim ook, niet eens hoef te zijn. Ik mag altijd mijn eigen autonome afweging maken.
Maatregelen
Een grote crisis vraagt stevige maatregelen. Het zit niet in onze aard om niets te doen. Bakken met geld komen vrij, op hoop van business as usual.Onder het motto never waste a good crisis, zullen sommigen zich schrap zetten om af te komen van de verplichtingen waar ze voor de crisis ook al van af wilden – zoals de milieumaatregelen of de ontslagbescherming – terwijl anderen proberen hun eigen stokpaarden voor een betere toekomst – zoals een basisinkomen of een schonere landbouw – voor elkaar te krijgen. Alle maatregelen die worden voorgesteld, zijn eerder een weerklank van ambitie, pijn of lobby, dan van noodzakelijkheden. Zoals gezegd, het is domweg te complex. Maar als we toch wat willen doen…..
Weerbaar maken
Laat ons dan beginnen met het weerbaar maken van mensen. Laat ons aan iedereen de zekerheid geven dat er morgen geld is om eten, huis, zorg en persoonlijke ontwikkeling te betalen. Door die zekerheid te bieden voor de meest basale zaken, beperken we de risico’s op onnodig leed en opstand.
Dat kan worden geregeld via een basisinkomen of dat kan door een nieuw belastingstelsel met, zo nodig, negatieve belasting. Sinds Rutger Bregman het basisinkomen ‘Gratis geld voor Iedereen’ genoemd heeft, lijkt het mij handiger het te zoeken in het belastingstelsel. Zelfde effect minder weerstand.
Laat ons zorgen voor onze grond, onze lucht, ons water, onze natuur. Dat wat we allemaal gratis hebben gekregen. waar we allemaal van afhankelijk zijn en wat we zo verschrikkelijk mishandelen. Laat ons zorgen voor het moois dat de geschiedenis ons heeft gegeven, ons landschap, onze erfgoed, onze taal, onze cultuur, onze kunst. Laat ons investeren in de opleiding van onze kinderen, onze jongeren en in de zorg voor de zieken. Laat onze rechtspraak tot zijn recht komen, laat onze boeren de kans krijgen het eten te maken dat gezond is voor de grond, voor de boer en voor onszelf. Laat ons hart en onze ziel uitgaan naar dat wat ons gegeven is, dat wat ons verbindt en dat wat onze zorg vraagt. De Friezen noemen dat ‘mienskip’, de Saksen spreken van ‘noaberschap’, de Scandinaviers van ‘alleman’ en de Engelsen van ‘commons’. We kunnen door de wereld een keten smeden van mensen die er met elkaar het beste van willen maken, zo blijkt in tijden van corona. Laat ons die energie meenemen naar betere tijden.
Laten we onszelf weerbaar maken. De meest opmerkelijke inzichten over weerbaarheid en het beheersen van risico’s die mij ooit bereikten, zijn van de publicist Nassim Taleb. Taleb spreekt niet over het beheersen van risico’s. Naar zijn idee moeten we erop voorbereid zijn dat het ondenkbare altijd kan gebeuren. Wie had kunnen bedenken dat een halfgare vleermuis onze economie op zijn gat kon leggen. Het gaat erom, dat als het ondenkbare gebeurt, dat dan de gevolgen beheersbaar blijven. De mensheid, zo zegt Taleb, moet domweg geen structuren bouwen die zo complex zijn dat als het mis gaat, het onbeheersbaar mis gaat. Ik vind dat een briljant eenvoudig inzicht. Het stelt ons in staat de juiste vragen te stellen: gaat het onbeheersbaar mis als we de bodem uitputten, we te veel mensen bij elkaar onder de zeespiegel laten wonen, we voor onze dagelijkse benodigdheden compleet afhankelijk zijn van complexe internationale handelsrelaties? Laat ons de moed hebben deze kwesties aan de orde te stellen, de kracht hebben om voorbij de korte termijn te kijken en optimistisch te werken aan de toekomst.
De chaostheorie, waar ik deze rede mee begon, beschrijft hoe de vleugels van een vlinder uiteindelijk een orkaan kunnen veroorzaken. Volgens die theorie zullen er altijd rampen over ons komen. Met deze Bergrede van het vlakke land, hoop ik een beetje bij te dragen aan de vraag hoe we ermee om kunnen gaan. Mijn gebeden zouden zijn:
Laat mij de mensen die menen het te weten negeren;
Laat mij het verschil tussen mensen accepteren;
Laat mij voorbereid zijn op verlies en stilstaan bij de fasen van rouw;
Laat mij leren wat het betekent dat onze wereld complex is;
Laat mij beseffen dat er daarom geen beste aanpak kan bestaan;
Laat mij weten dat ik daarom vrij kan zijn;
Geef elk mens een solide basis;
Zorg voor de Commons;
Bouw een weerbare samenleving (Mienskip);
Stel de grote vragen
Hou het oog (gericht) op de lange termijn
Werk optimistisch aan de toekomst
En neem mij niet te serieus, want ik weet het ook niet.
Oeds Westerhof, Leeuwarden (geïnterviewd op 17 mei 2020 in het eerste deel van een documentaire van Omroep Frysland op NPO1 https://omropfryslan.bbvms.com/view/omropfryslan_video/3742131.html
